انجمن های علمی دانشجویی؛ کارکردها و آسیب ها - مجله پزشکی

امروزه دانشگاه نقشی مشخص کننده در حیات جامعه دارد. ازاین جهت، دانشگاه به عنوان قلب جامعه جدید و مرکز آن تلقی می گردد. دانشگاه این نقش را به این دلیل ایفا می کند که نظام اجتماعی امروز، چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی، بر عملکرد نهادهایی بسیار پیچیده و درهم تنیده مبتنی است که همه این نهادها برای تداوم حیاتشان به استفاده از دستاوردهای علم و فناوری نیازمندند و مرکز تولید این علم و فناوری هستند. از این نظر اغراق نیست اگر بگوییم دانشگاه مرکز جامعه مدرن است، زیرا قوام جامعه جدید به عملکرد نهادها و مؤسسات مدرن وابسته است و بیشتر کسانی که در آنها کار می کنند، کسانی اند که در دانشگاه پرورش می یابند (سراج زاده، 1379: 53). از جهت دیگر، پژوهش های علمی امروز بیش ازپیش به تلاش های جمعی و مشترک تبدیل شده ا ند؛ ازاین رو، ایجاد و گسترش انجمن ها، کانون ها و گروه های فعال دانشگاهی راه چارهی ضروری برای شناسایی، تشکیل و تجهیز نیروهای متخصص و خلاق فراهم می آورد و باعث افزایش توان و کارایی علمی و پژوهشی می گردد. گروه های فعال دانشگاهی ازجمله نهادهای اجتماعی هستند که نقشی مؤثر در تولید دانش و دستیابی به توسعه علمی کشور دارند و با توجه به اهمیت این سازمان ها به عنوان حلقه مفقوده جامعه مدنی، فراهم کردن بستر مناسب برای فعالیتشان امری مهم است (شیخ الاسلامی، 1381: 24).

اگر افراد در محیط خانواده و مقاطع تحصیلی پایین تر، مهارت های زندگی را کسب نکرده اند، دانشگاه بهترین و شاید آخرین فرصت برای این منظور است، زیرا اشتغالات پس از تحصیل کمتر فرصت فراگیری می دهد.

در حال حاضر، اجتماعات دانشجویی، هم در داخل و هم در خارج از کشور، تجربه های مختلفی را پشت سر گذاشته است و هرلحظه توانایی بازسازی یک شرایط را دارد. از اوایل دهه 1970 و پس از فروکش کردن اعتراضات جهانی دانشجویان و به صورت سازمان یافته تر از دهه 1990 به این سو، فعال شدن دانشگاه ها برای ساخت فضاهایی خط کشی شده برای اجتماعات دانشجویی را شاهد بوده ایم. به این ترتیب، دانشگاه ها در عمل وارد مدیریت فعالیت های اجتماعات دانشجویی شده اند.

بنابراین، اجتماعات دانشجویی یکی از بنیادی ترین مؤلفه های دانشگاه اند که به رغم اثرگذاری های تاریخی بر شکل گیری، هویت و عملکرد دانشگاه، کمتر درباره شان پژوهش و گزارش شده است. واقعیت این است که اجتماعات دانشجویی نقشی مؤثر در مشخص هویت دانشگاه و انجام مأموریت های آن در جامعه دارند، نقشی که به خاطر حضور تمام عیار دانشجویان در هسته مرکزی دانشگاه، شاید جدی تر و اثرگذارتر از همه نهادهای فعال در این میدان، همچون دولت، سنت آموزشی و پژوهشی، استادان، صنایع و بازار باشد. بخشی مهم از این رابطه میان دانشگاه و جامعه و ایجاد آگاهی نسبت به شرایط تاریخی و فرهنگی جامعه در دانشگاه در ساختارهایی ارگانیک به نام اجتماعات دانشجویی شکل می گیرد.

بنابراین، اجتماعات دانشجویی در طول دوره های مختلف تاریخی، گاهی کوچک شده و در حد حلقه های مطالعه درسی درآمده اند یا حتی بازهم کوچک تر شده و به تابلویی روی دیوار تبدیل شده اند و گاهی هم آن قدر بزرگ شده اند که در عمل از دانشگاه هم بزرگ تر بوده و علاوه بر دانشگاه، بخشی قابل توجه از محیط فیزیکی، مجازی و فرهنگی پیرامون دانشگاه را نیز اشغال کرده اند؛ به عبارت دیگر، گاهی به کتابخانه ها و پستوهای خوابگاه ها خزیده اند و گاه دانشگاه را نیز ترک کرده و در کوچه پس کوچه های محلات فقیر یا متوسط شهری خانه گرفته اند. البته گاهی پتو به خود پیچیده و خوابیده اند و گاه مسابقات پرهیجان ورزشی به راه انداخته اند. ازجمله مهم ترین این اجتماعات دانشجویی انجمن های علمی دانشجویی است.

مطالعه و تقویت کارکردهای گروه های دانشجویی فعال در مجموعه دانشگاه های کشور (انجمن های علمی دانشجویی، کانون های فرهنگی، هنری، ادبی، اجتماعی و مذهبی دانشجویی، تشکل های اسلامی دانشجویی در طیف های مختلف و متنوع سیاسی، نشریات دانشجویی و...) یکی از رسالت ها و وظایف پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم به مقتضای اتاق فکر بودن معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و یا به تعبیری موسع تر، اتاق فکر وزارت علوم است که انجام فعالیت های مطالعاتی و پژوهشی در این حوزه ها را وظیفه خود می داند؛ بنابراین، مطالعه و پایش فعالیت های گروه های دانشجویی ضرورت می یابد و در گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، میز پژوهشی به آن حوزه اختصاص یافته است.

در گام نخست، مطالعه و پژوهش درباره فعالیت های گروه های دانشجویی به انجمن های علمی دانشجویی اختصاص داده شد. بدین منظور، سه نوع فعالیت مطالعاتی- پژوهشی در دستور کار قرار گرفت که عبارت اند از: 1- انجام طرح پژوهشی مطالعه کارکردهای انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه های دولتی برای چگونگی توانمندسازی فرهنگی و اجتماعی دانشجویان که با روش کیفی مصاحبه در سه سطح مؤسسان، مدیران وزارتخانه و دانشگاه ها، و دانشجویان (اعم از دبیران اتحادیه های انجمن های علمی دانشجویی یا اعضای عادی) به مطالعه فعالیت های انجمن های علمی دانشجویی پرداخته شد؛ 2- سفارش برای تدوین هفت مقاله علمی و پژوهشی به محققان و استادان دانشگاه ها داده شد تا این مطالعه با روش های کمّی و کیفی در بین دانشجویان فعال انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه های مختلف کشور انجام گردد؛ 3- طرح پژوهشی با روش کمّی (پیمایش) با نمونه 360 دانشجوی فعال در انجمن های علمی دانشجویی و اتحادیه های شکل گرفته در دانشگاه های تهران (تربیت مدرس، تهران، خوارزمی، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و صنعتی شریف) توسط محققانی انجام گرفت که هم صلاحیت علمی (دانشجوی دکترای علوم اجتماعی) آن و هم سابقه فعالیت در انجمن های علمی دانشجویی را داشتند.

کتاب (مجموعه مقالات) حاضر حاصل تلاش محققان و استادان در مطالعه انجمن های علمی دانشجویی در نمونه های دانشگاه های سراسر کشور است. در ادامه به معرفی کلی مقالات هفت گانه این کتاب می پردازیم.

مقاله نخست، بررسی کارکرد انجمن های علمی دانشجویی با تأکید بر تأثیر کارکرد ارتباطی انجمن های علمی دانشجویی بر میزان انرژی عاطفی دانشجویان از محسن نیازی و الهام شفائی مقدم است. در این مطالعه رابطه بین تعاملات علمی در سه حیطه تعاملات اجتماعی، تعاملات آموزشی و تعاملات دانشجویان با استادان با میزان انرژی عاطفی آنها بررسی شده است. مطالعه حاضر از نوع پیمایش اجتماعی بوده و داده های تحقیق با استفاده از تکنیک پرسشنامه جمع آوری شده است. جامعه آماری تحقیق شامل تمام دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه کاشان است. نتایج تحقیق وجود همبستگی مثبت و معنا دار بین سه متغیر تعاملات اجتماعی، تعاملات آموزشی و تعاملات اجتماعی دانشجویان با استادان (618/0، 278/0 و 294/0=r) در سطح اطمینان 99 درصد را تأیید کرده است.

مقاله دوم آسیب شناسی انجمن های علمی دانشجویی؛ نمونه مطالعاتی دانشگاه اراک و دانشگاه صنعتی اراک از مریم یارمحمد توسکی است. در این مطالعه، از روش های اسنادی، فراتحلیل تحقیقات انجام شده، نظرسنجی کیفی از مسئولین دانشجویی انجمن های علمی دانشجویی و رویکرد توصیفی- تحلیلی بهره گرفته­شده است. جامعه آماری همه انجمن های علمی دو دانشگاه اراک و دانشگاه صنعتی اراک بوده و درنهایت با بهره گیری از چهارچوب نظری تحقیق، ضمن ارائه آسیب ها، راه چارههای ممکن در برش های زمانی ارائه شده است.

مقاله سوم بررسی موانع و مسائل انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه کاشان از اسدالله بابایی فرد و هادی رازقی مله است. هدف این پژوهش بررسی موانع و مسائل انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه کاشان بوده است. برای دستیابی به هدف مذکور، از روش کیفی و راهبرد پژوهشی نظریه زمینه ای استفاده شده است. در این مطالعه، مجموعه عواملی همچون موانع فیزیکی، موانع مالی، موانع اداری، نداشتن هدف و انگیزه در میان اعضای انجمن، ضعف قوانین و سیستم بوروکراتیک، موانع و مسائل مرتبط با اعضای انجمن، عدم حمایت معنوی استادان و مسئولان و مدیران دانشگاه به عنوان موانع و مسائل انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه کاشان شناسایی شده است.

مقاله چهارم نقش فعالیت های انجمن علمی دانشجویی در افزایش سرمایه اجتماعی و فرهنگی دانشجویان دانشگاه کاشان از محمد گنجی، محمدجواد سامانی نژاد و مهدی حسین زاده فِرِمی است. این مقاله با هدف بررسی نقش فعالیت های انجمن های علمی دانشجویی در افزایش سرمایه اجتماعی و فرهنگی دانشجویان دانشگاه کاشان با روش پژوهش پیمایش مقطعی و با استفاده از تکنیک پرسشنامه انجام شده است. نتایج پژوهش با استفاده از ضریب همبستگی، دال بر وجود رابطه مثبت معنا دار بین متغیرهای مستقل (میزان آشنایی با انجمن علمی، میزان آگاهی از وظایف انجمن علمی، میزان رضایت از انجمن علمی و نحوه فعالیت در انجمن علمی) با سرمایه اجتماعی و ابعاد آن (آگاهی، مشارکت، انسجام اجتماعی، روابط اجتماعی و اعتماد اجتماعی) ازیک طرف و سرمایه فرهنگی و ابعاد آن (انطباق فرهنگی، سرمایه فرهنگی تجسم یافته، سرمایه فرهنگی نهادینه شده) از سوی دیگر است. همچنین نتایج آزمون مدل سازی معادلات ساختاری توسط نرم افزار لیزرل نشان داد که مدل تحقیق با داده ها برازش داشته است.

مقاله پنجم، آسیب شناسی اجتماعی انجمن های علمی دانشجویی؛ بررسی چرایی و چگونگی مشارکت فعال در انجمن های علمی دانشجویی دانشگاه فردوسی مشهد از نادر صنعتی شرقی است. هدف این مقاله بررسی چرایی و چگونگی مشارکت فعال دانشجویان در انجمن های علمی دانشجویی است. برای دستیابی به این هدف، با استفاده از روش کیفی و راهبرد ترکیبی (مطالعه موردی جمعی- گرانددتئوری)، با 11 نفر از اعضای فعال انجمن های علمی دانشگاه فردوسی مشهد مصاحبه فردی صورت گرفت. مطابق یافته های این پژوهش، داستان چرایی و چگونگی مشارکت دانشجویان در رشته های فنی و مهندسی، با مشارکت آنها در رشته های علوم انسانی تفاوت جدی داشت. در رشته های فنی، افراد با انگیزه های برون زاد (ورود به بازار کار و یا خروج از کشور) وارد دانشگاه شده و سپس در گردونه ای از روابط مثبت و اعتمادآمیز اداری و علمی قرار گرفته بودند، درحالی که در رشته های علوم انسانی، افراد با انگیزه های درون زاد (کسب مهارت های فردی)، فعالیتشان را آغاز کرده ولی بلافاصله با جو نامناسب اداری و علمی دانشکده روبرو شده بودند. برخی از این اعضا، برای غلبه بر این مسائل و تشویق سایر دانشجویان به همکاری و همیاری با انجمن، راه چاره هایی کارآمد را به کار بسته بودند؛ ازجمله اجرای برنامه های مهیج (مناظره ای، چالش برانگیز و یا سرگرم کننده) و تعامل اعتمادبرانگیز با مسئولین و استادان. در کنار این تفاوت ها، آنچه مشهود بود، نظام نامناسب تشویق و ترغیب از سوی وزارت علوم بود که با استفاده از داده های میدانی پژوهش، راه چارههایی برای بهبود این نظام پیشنهاد شد.

مقاله ششم انجمن های علمی دانشجویی؛ رسالت ها و کارکردها از اردشیر منصوری است. در این مقاله، پس از معرفی اجمالی انجمن های علمی در معنای کلان و بسیط که متصف به وصف دانشجویی نیستند، ظرفیت ها و کارکردهای انجمن های علمی دانشجویی تحلیل و بررسی شده است. برای ترسیم نقش و رسالت های انجمن های علمی دانشجویی در دانشگاه ایرانی که وظیفه اصلی این نوشته است، ابتدا مروری اجمالی در پیشینه تاریخیِ تکوین انجمن های علمی، مروری بر انواع دانشگاه، درنگی در نسبت انجمن های علمی با دانشگاه در مقیاس جهانی صورت گرفت و سپس با تمرکز بر انجمن های علمی دانشجویی، رسالت و کارکرد این نهادهای علمی- دانشگاهی تشریح شد. در این مقاله، با اشاره به دو مفهوم دانشگاه نوع 1 و دانشگاه نوع 2 و نیز مفاهیم اجتماع علمی آگورایی، در مقایسه با آکادمی، تلاش شد تا نسبت انجمن های علمی با انواع دانشگاه و نیز کارکرد آگورایی انجمن های علمی دانشجویی ترسیم گردد. سرانجام، مقاله پس از مروری بر یافته های سایر کشورها در موضوع موردنظر، از کشورهای توسعه یافته همچون آمریکا و انگلستان تا کشورهای همسایه و درحال توسعه همچون جمهوری آذربایجان، با توصیه هایی برای ایفای نقش هرچه بهتر انجمن های علمی دانشگاه های ایرانی در پیشرفت روندهای علمی خاتمه می یابد. تأکید نگارنده مقاله بر این است که پیشرفت علمی بر نوعی بستر و زمینه فرهنگِ علمی پایدار است که در پیوند آزاد اهل علم و فعالیت در قالب اجتماعات فراآموزشی تعین می یابد و انجمن های علمی بسترساز این اجتماعات اند.

مقاله هفتم و آخِر، مطالعه کارکردهای اجتماعی انجمن های علمی دانشجویی؛ برای توانمندسازی اجتماعی دانشجویان، از تدوینگر این مجموعه مقالات است. در این مقاله، اجتماعات دانشجویی یکی از بنیادی ترین مؤلفه های دانشگاه در نظر گرفته شده اند. ازجمله مهم ترین این اجتماعات دانشجویی انجمن های علمی دانشجویی است که از کارکردهای مهمش توانمندسازی دانشجویان در امر اجتماعی است. دانشجو در انجمن های علمی، تمرین زندگی اجتماعی می کند و تجربه ای پیروز را برای روبرو شدن با امر اجتماعی از سر می گذراند. چگونگی تمرین توانمندسازی اجتماعی در قالب فعالیت های انجمن های علمی دانشجویی مدنظر این مقاله است. به طورکلی، توانمندسازی اجتماعی گروه های دانشجویی به طور عام و انجمن های علمی دانشجویی به طور خاص، به دو رویکرد اساسی تقسیم می گردد؛ در رویکرد نخست که عبارت است از برنامه ریزی تمرکزگرایانه و از بالا به پایین، مسئولین آموزشی و فرهنگی دانشگاه ها، برنامه ها و فعالیت های توانمندساز را براساس نیازسنجی های انجام شده، برای دانشجویان طراحی و اجرا می کنند اما رویکرد دوم در توانمندسازی اجتماعی دانشجویان از طریق فعالیت های دانشجویی عبارت است از رویکرد توانمندسازی اجتماع محور؛ در این رویکرد، اجتماعات کوچک دانشجویی تشکیل می شوند و از طریق فرایندهای مشارکتی و گروهی، فعالیت های موردنیاز گروه های هدف ارائه می گردد. نهادهای مسئول در بخش عمومی، در این رویکرد، تنها در قالب یک تسهیلگر ظاهر می شوند و می توانند در راستای تشکیل اجتماعات کوچک دانشجویی به ترویج و حمایت از تشکیل اجتماعات، گروه ها، مشارکت، کار گروهی و... بپردازند. این تسهیلگران پس از ایجاد اجتماعات دانشجویی می توانند روش های نیازسنجی و برنامه ریزی را به دانشجویان آموزش بدهند تا آنها بتوانند برای خود، فعالیت و برنامه ریزی کنند. وظیفه بخش دولتی، در این مرحله، حمایت و پشتیبانی قانونی و مالی از این اجتماعات است؛ بنابراین، در این رویکرد، دیگر برنامه ریزی از بالا به پایین وجود ندارد، بلکه برنامه در سطح اجتماعات دانشجویی طراحی و جهت جلب حمایت از اجرا به مقامات رسمی اعلام می گردد. مقامات رسمی نیز در اجرای این برنامه ها، به ویژه از طریق حمایت های حرفه ای به تسهیلگری می پردازند. در رویکرد اجتماع محور، انعطاف پذیری طرح ها و برنامه ها بسیار بالاست و اقبال بیشتریت دانشجویان نیز می تواند بسیار زیاد باشد. برنامه ها و فعالیت های طراحی شده نیز ممکن است دامنه ای وسیع داشته باشند. نکته مهم آن است که برنامه های این رویکرد می توانند شبیه رویکرد نخست اما مشروط به انتخاب دانشجویان باشند.

بنابراین، این مجموعه مقالات هفت گانه، به دقت توانسته است تأثیر کارکردها و آسیب های انجمن های علمی دانشجویی را در نمونه های مطالعه شده نشان دهد. پیشنهادات و راه چارههای ارائه شده در تک تک مقالات، از امکان استفاده و کاربری در نهادهایی سیاست گذار و متولی همچون معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، معاونت فرهنگی وزارت بهداشت، معاونت های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه های مختلف کشور برخوردارند.

کتاب انجمن های علمی دانشجویی؛ کارکردها و آسیب ها به تلاش مهدی حسین زاده فِرِمی با شمارگان 200 نسخه در 373 صفحه به بهای 48 هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است.