الزامات تشخیصی و درمانی و حقوق اساسی بیماران سرطانی و صعب العلاج - مجله پزشکی

از طرف دیگر معضلات اخلاقی و حقوقی حاصل از پیشرفت های تشخیصی و درمانی نوین در علم پزشکی، ضرورت پرداختن به اخلاق پزشکی را صد چندان نموده، لذا به نظر می رسد بازخوانی و مطلعی از اصول و قواعد اخلاق و حقوق پزشکی، علاوه بر یاری به بیمار جهت طی بهینه پروسه درمان، به احیا و تقویت رابطه پزشک و بیمار یاری زیادی می نماید و متعاقبا نهادینه سازی الزامات اخلاقی در فرهنگ سلامت کشور، نقش اساسی در تأمین حقوق بیماران در کلیه مراحل تشخیص و درمان ایفا می نماید.

اخلاق پزشکی مجموعه ای از ارزش هاست که بر روابط پزشک و بیمار حاکم بوده؛ به خصوص در درمان بیماری های پرمخاطره و صعب العلاج مانند سرطان. همچنین مطلعی بیمار و همراهان از این اصول و رعایت آن از سوی پزشک و کادر درمانی، نقشی مهم و موثر در فرایند و پروسه درمان ایفا می نماید.

به همین دلیل خبرگزاری دانشجویان ایران(خبرنگاران)، همزمان با هفته جهانی پیشگیری از سرطان طی گفت وگویی تفصیلی با رییس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران، به آنالیز اصول و قواعد کلی اخلاق و حقوق پزشکی در مراحل تشخیص و درمان پرداخته است.

این قاضی سابق دادسرای پزشکی و دارویی تهران در این رابطه معتقد است، رعایت اصول اخلاق پزشکی در نظام سلامت، نگاه جامعه را نسبت به پزشکان، مثبت و ارزشمند نموده و به ارتقای صندلی اصل والای اعتماد میان بیمار و پزشک، به عنوان یک ضرورت محتوم در نتیجه بخشی و کارآمدی فرایندهای پزشکی، می انجامد.

الزامات تشخیصی و درمانی بیماران سرطانی و صعب العلاج

دکتر محمود عباسی - معاون حقوق بشر وزیر دادگستری در گفت وگو با خبرنگاران ضمن تشریح ملاحظات اخلاق و حقوق پزشکی در تشخیص بیماری و جراحی با تأکید بر الزامات تشخیصی و درمانی بیماران سرطانی و صعب العلاج، اظهار کرد: الزامات اخلاقی اصولاً مقدم بر الزامات حقوقی و قانونی هستند، چراکه الزامات اخلاقی، درونی، ریشه دار، اثرمند و پایدارند.

جامعه اخلاق مدار در برابر اجبار و پیگیری ­های حقوقی و قضایی واکسینه می گردد

وی با بیان اینکه اخلاق ریشه در فرهنگ و مولفه های اجتماعی داشته و جامعه اخلاق مدار در برابر مسائل و هزینه های مربوط به نظارت، اجبار و پیگیری­ های حقوقی و قضایی واکسینه می گردد، توضیح داد: در حوزه پزشکی نیز نهادینه سازی الزامات اخلاقی در فرهنگ سلامت کشور، نقش اساسی در تأمین حقوق بیماران در کلیه مراحل تشخیص و درمان بیماری ها ایفا می نماید.

ضرورت رعایت پروتکل تشخیصی در بیماری سرطان

عباسی با اشاره به اصول و مصادیق اخلاق پزشکی و رعایت حقوق بیمار در مرحله تشخیص بیماری، اعلام کرد: رعایت اصل معاینه دقیق و کامل، صرف وقت کافی با پذیرش بیمار در حد متعارف، خوش رفتاری و سعه صدر در برخورد اولیه با بیمار و همراهان، بکارگیری حداکثر کوشش برای تشخیص صحیح به عنوان کلید اصلی اِعمال روش های مناسب درمانی، انتخاب بهینه روش­ های تشخیصی برای بیمار اعم از آزمایشات پزشکی و عکسبرداری از حیث سرعت، صرفه مالی و میزان ریسک­ پذیری، تشریح چرایی و ضرورت و نتیجه اقدامات تشخیصی برای بیمار و همراه او به صورت صریح، روشن و شفاف از مهم ترین اصول است.

قواعد اخلاقی و حرفه ای مراکز تشخیصی و درمانی

وی با بیان اینکه در کشور ما بسیاری از مراکز تشخیصی و درمانی مطابق الگوها و قواعد اخلاقی و حرفه ای عمل می نمایند، اظهار کرد: اما متأسفانه در موارد متعددی نیز تخطی از اصول اخلاقی و نقض حقوق بیمار مشاهده می گردد. این مسائل به ویژه در خصوص رعایت حق بیمار برای دریافت وقت کافی در زمان دیدار با پزشک، انتخاب روش های کم هزینه آزمایش های تشخیصی و همچنین اطلاع رسانی کافی به بیمار یا همراه وی در خصوص پروسه تشخیص بیماری، محسوس است.

تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلین حرفه های پزشکی

ممنوعیت تحمیل مخارج غیرضروری به بیمار

عباسی با بیان اینکه بسیاری از معیارهای رفتاری مبتنی بر اخلاق پزشکی در قوانین و مقررات حرفه ای شاغلین سلامت منعکس شده است، گفت: برای مثال در ماده 5 آیین نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلین حرفه های پزشکی و وابسته آمده است: شاغلین حرف پزشکی موضوع ماده یک این قانون، موظف به پذیرش آن تعداد بیمار هستند که بعد از تشخیص و اعلام سازمان نظام پزشکی، حسب مورد انجام خدمات آنان در یک زمان مناسب میسر باشد و یا در خصوص ممنوعیت تحمیل مخارج غیرضروری به بیماران، در ماده 7 آیین نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلین حرفه های پزشکی و وابسته آمده:تحمیل مخارج غیرضروری به بیماران ممنوع است و معین مصادیق غیرضروری براساس نظریه کمیته کارشناسی تخصصی دادسرا و هیأت های انتظامی می باشد.گفتنی است که این تخلفات انتظامی بر اساس تبصره یک ماده 28 قانون سازمان نظام پزشکی، مستوجب مجازات صنفی و انتظامی می گردد.

آیا دریافت فرم اخذ برائت از بیمار در مراکز تشخیص و درمانی قانونی است؟

این قاضی سابق دادسرای پزشکی و دارویی تهران در پاسخ به سوالی در رابطه با فرم های اخذ رضایت بیمار در مراکز درمانی تشخیصی، تصویربرداری و آزمایشگاه ها و برداشته شدن مسئولیت خطا و عوارض احتمالی از دوش پزشک و مرکز درمانی در صورت امضای فرم توسط بیمار یا همراهان، اظهار کرد: مطابق قاعده حقوقی در اعمال پزشکی اعم از مراحل تشخیص، درمان و جراحی، امکان اخذ برائت از بیمار وجود دارد، ولی اثر این برائت محدود به جابجایی بار اثبات دلیل است و نه تبرئه شدن و عدم مسئولیت مطلق شاغلین حرف پزشکی. در حقیقت بر اساس قانون (از جمله ماده 495 قانون مجازات اسلامی)، اگر به واسطه تقصیر و هر نوع بی احتیاطی و بی مبالاتی در تشخیص یا درمان، ضرری متوجه فرد گردد، فرض مسئولیت پزشک و سایر ارائه دهندگان خدمات پزشکی از جمله آزمایشگاه­ های پزشکی باقی خواهد بود و اساسا به واسطه اهمیت نظم عمومی در خصوص روابط میان پزشک و بیمار، شرط عدم مسئولیت در قبال دریافت خدمات پزشکی، فاقد اثر حقوقی است.

ضرورت­ های اخلاق و حقوق پزشکی در رابطه با جراحی

عباسی با اشاره به اصول اخلاق و حقوق پزشکی در رابطه با درمان اعم از روش های جراحی یا غیرجراحی، اظهار کرد: در این راستا مجموعه ای از تعهدات اخلاقی و حقوقی برای پزشک متصور است که بعضی از آنها جنبه فنی و علمی محض داشته و به میزان اهتمام پزشک به مسائل و دانش روز پزشکی بستگی دارد و بعضی دیگر جنبه عمومی و اخلاقی داشته و به نحوه تعامل پزشک با بیمار و پاسداری از اصول استقلال بیمار و منفعت رسانی به وی معطوف است.

وی با اشاره به قواعد حرفه ای و اخلاقی حاکم بر مرحله درمان، اظهار کرد: این قواعد شامل آنالیز دقیق و اتخاذ بهترین و سودمندترین روش­ درمانی با کمترین ریسک ممکن همراه با ملاحظه غبطه و مصلحت بیمار ضمن در نظر دریافت مولفه های سنی، جنسی و شرایط مالی و اجتماعی است.

این عضو هیات علمی دانشگاه ادامه داد: همچنین مشورت با بیمار و خانواده او و تصمیم گیری با موافقت آنان نسبت به انجام هرگونه عمل درمانی، عدم توجه به مسائل غیرمرتبط با پروسه درمان اعم از جنس، مذهب، عقاید و جهت گیری های سیاسی بیمار در عین احترام به نظرات و حساسیت ­های بیمار، تشریح شفاف و کامل عوارض و مخاطرات درمان و همچنین حسن و فایده هرکدام جهت فراهم آمدن فرصت تصمیم گیری مطلعانه برای بیمار و در نهایت انجام اعمال جراحی با رعایت حداکثر استاندارد دانش پزشکی بسته به شرایط، از اصول مهم حاکم بر فرایند درمان و جراحی است.

مسئولیت خطاهای احتمالی در جراحی و راه های پیگیری و اقدامات قانونی

رییس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران با اشاره به احتمال خطای پزشکی در اعمال جراحی و نحوه پیگیری اقدامات قانونی و حقوقی در این رابطه، اظهار کرد: در صورتیکه پزشک یا هر یک از شاغلین حرف پزشکی، در خصوص انجام تکالیف و وظایف قانونی خود مرتکب تخلف یا تقصیر شوند، مسئولیت حقوقی داشته و بر اساس قوانین مسئولیت حقوقی در سه وجه انتظامی، کیفری و مدنی قابل طرح و پیگیری است.

وی با تشریح این مساله، اظهار کرد: مسئولیت انتظامی در خصوص تخلفات پزشکی از مقررات حرفه ای است که مجازات آن نیز متناسب با آن معین شده و ماهیتی صنفی دارد. اما مسئولیت مدنی و کیفری دو چهره مسئولیت قضایی هستند که در صورت ایراد صدمه و خسارت به بیماران از ناحیه پزشکان، مراکز پزشکی و کادر درمانی، قابل طرح و تعقیب خواهد بود و اصلی ترین ضمانت اجرای این مسئولیت در نظام حقوق ایران، معین دیه برای فرد آسیب دیده است.

به گفته وی، مراجع صالح رسیدگی به تخلفات و جرایم پزشکی نیز حسب مورد دادسراها و هیأت های انتظامی سازمان نظام پزشکی، شوراهای حل اختلاف ویژه امور پزشکی، دادگاه های عمومی حقوقی و دادسرای ویژه جرایم پزشکی هستند.

آیا ضروری است اطلاعات بیماری و حقوق بیمار به او ارائه گردد؟

رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی، اطلاع رسانی و مطلع سازی بیمار نسبت به اقدامات تشخیصی و درمانی را نتیجه اصل مهم اخلاقی احترام به استقلال بیمارعنوان کرد و گفت: در حقیقت تصمیم گیری بیمار و تن دادن به جراحی تنها در پرتو ارائه اطلاعات کامل، شفاف و تعیین برای او، محقق می گردد و در صورت نقض این تکلیف و در فرضی که به واسطه اطلاعات ناقص، بیمار یا اولیاء وی در تصمیم گیری خود دچار سوء تفاهم و اشتباه شوند، ممکن است متعاقباً به خاطر عوارض و خطرآفرینی جراحی که به آنها گوشزد نشده است، علیه پزشک معالج به واسطه عدم ارائه اطلاعات لازم طرح شکایت نمایند. در این موارد نیز پزشک دست کم به لحاظ اخلاقی و انتظامی مسئولیت خواهد داشت.

نحوه مقابله با زیرمیزی، رشوه خواری و سهم خواری در نظام سلامت

عباسی با اشاره به پدیده رشوه یا زیرمیزی در ازای ارایه خدمات درمانی، اعلام کرد: دریافت هرگونه وجه از بیمار خارج از تعرفه و مقررات پزشکی مصداق نقض موازین حرفه ای-اخلاقی و نوعی تخلف انتظامی است. متاسفانه رواج این پدیده در نظام سلامت ما انکارناپذیر است و بارها از سوی شهفرایندان تخلفاتی در این خصوص گزارش شده است.

وی ادامه داد: از حیث انتظامی، تخلفات مزبور تحت عنوان عدم رعایت تعرفه های خدمات درمانی و دریافت مبلغی مازاد بر وجوه دریافتی توسط موسسات درمانی، از جمله در مواد 10 و 11 آیین نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلین حرفه های پزشکی و وابسته، مورد توجه قرار گرفته و در مراجع انتظامی سازمان نظام پزشکی قابل پیگیری است.

صدور گواهی خلاف واقع توسط پزشک چه عواقبی دارد؟

به گفته این قاضی سابق دادسرای پزشکی و دارویی تهران، البته ارتکاب بعضی از اعمال توسط پزشکان برای مثال صدور گواهی خلاف واقع، چهره کیفری نیز دارند و بر اساس قانون، دریافت مال در چنین مواقعی به مثابه اخذ رشوه بوده و مرتکب به مجازات آن می رسد.

وی تاکید نمود: با وجود امکان پیگیری های حقوقی به نظر می رسد مقابله اصلی با پدیده هایی نظیر زیرمیزی، رشوه خواری و سهم خواری در نظام سلامت، احتیاجمند اقدامات زیرساختی در حوزه فرهنگ و اخلاق پزشکی، تحقق نظام عدالت پرداختی برای ارائه نمایندگان خدمات سلامت و استفاده از تکنیک های پیشگیری وضعی و روش هایی مانند لزوم پرداخت هزینه های سلامت و درمان به طور غیرنقدی در کنار نظارت مستمر از سوی مراجع مربوط است. البته در این رابطه باید به فرهنگ سازی عمومی و جلب همکاری شهفرایندان و دریافت نمایندگان خدمات سلامت نیز توجه گردد.

اصول ترخیص بیمار و پیگیری سیر درمان

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه با اشاره به ضوابط و اصول ترخیص بیمار و پیگیری سیر درمان، توضیح داد: به لحاظ حرفه ای، پزشک در زمان ترخیص بیمار پس از جراحی و بستری، باید به طور کامل و واضح، اقدامات لازم و مورد احتیاج دوران نقاهت و پساجراحی را برای بیمار و همراهان وی تشریح کند، از طرفی ضروری است نسبت به پیگیری شرایط بیمار پس از ترخیص تمهیداتی اندیشیده گردد. معین وقت دیدار در فواصل زمانی متناسب با نوع بیماری و درمان، با در نظر دریافت عدم تحمیل مخارج اضافی به بیمار، یک قاعده رفتاری ضروری محسوب می گردد.

نحوه برخورد جراح با بیماران در بیماری ­های پرمخاطره

عباسی با اشاره به اصول اخلاق و حقوق پزشکی در مواجهه با بیماران پرمخاطره، اظهار کرد: حساسیت بیماری های خطرناک و پرعارضه ایجاب می نماید که ضمن در نظر دریافت فرصت موجود برای اقدام مناسب درمانی، جراح پس از آنالیز های کامل و آزمایشات پزشکی کافی و در عین حال با در جریان گذاشتن بیمار و مشارکت دادن او در تصمیمات پزشکی، اقدام کند.

پزشک در بیماری های پرمخاطره غرورحرفه ای خود را کنار بگذارد

همچنین ضروری است که پزشک اطلاعات علمی خود را در خصوص بیماری های پرمخاطره به روز کند تا اگر شیوه های جدید درمانی در هر جای جهان مورد استفاده قرار گرفته باشد، در صورت امکان مورد توجه و طرح با بیمار قرار دهد. از طرفی اصل اخلاقی ایجاب می نماید که پزشک با کنارگذاشتن غرور حرفه ای، از مشاوره همکاران مجرب خود در خصوص تصمیم گیری راجع به جراحی بهره مند گردد. در نهایت باید در حین عمل جراحی، با تسلط و تمرکز کافی، بهترین رویکرد و تصمیم گیری را داشته باشد.

اصول خاص اخلاقی در مواجهه با بیماران رو به فوت و مرگ مغزی

رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی در رابطه با اصول اخلاق پزشکی در مواجهه با بیماران رو به فوت و مرگ مغزی و یا وابسته به دستگاه های حیاتی، اعلام کرد: در خصوص بیمارانی که راهی برای درمان موثر ندارند و بر اساس دانش پزشکی ظرف مدت کوتاهی حیات آنها به اتمام می رسد، نحوه رفتار پزشک و پرسنل مراکز درمانی با این اشخاص و حفظ کرامت آنها تا لحظه مرگ و ارائه خدمات و مشاوره هایی که بر اساس اصل سودرسانی، درد و رنج ناشی از بیماری های صعب العلاج را کاهش دهد، بسیار مورد تاکید است.

از طرفی، در خصوص مبتلایان به مرگ مغزی که در شرایطی خاص قرار دارند و با توجه به مولفه های فقهی، حقوقی و پزشکی، نه می توان حالت آنها را مصداق حیات دانست و نه مرگ؛ قاعده اخلاقی این است که با انجام آزمایش های دقیق و چندباره از شرایط مرگ مغزی آنها مطمئن شد و در عین حال در صورت تقاضای اولیای قانونی، دستگاه های حمایتی را به فرد مبتلای مرگ مغزی متصل نگاه داشت. در این رابطه نحوه برخورد با نزدیکان و خانواده چنین افرادی بسیار حساس و ظریف است و پزشک و پرسنل درمانی باید ضمن توجه کامل به خواست آنها، با شرح شرایط مرگ مغزی، آنان را به سوی تصمیم گیری جهت اهدای اعضای فرد مبتلا به مرگ مغزی رهنمون شوند.

التزامات بخش های تسکینی و ضرورت مهارت افزایی کادر درمانی

رییس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران در بخش دیگر مصاحبه در رابطه با اصول و قواعد حقوقی و اخلاقی بخش های تسکینی بیمارستان ها و مراکز درمانی برای بیماران رو به فوت، توضیح داد: طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO)، مراقبت های تسکینی اتخاذ مجموعه راهبردهایی با هدف بهبود شرایط زیست بیماران صعب العلاج و خانواده های آنان در راستای مقابله با شرایط ناگوار این بیماری هاست. این راهبردها شامل کاستن از رنج و درد بیماران و حمایت همه جانبه روحی و معنوی و اجتماعی از آنها و همچنین خانواده آنان است. در این راستا بر اساس اصل سودرسانی به بیمار که از اصول مهم چهارگانه اخلاق پزشکی است، تخفیف درد و رنج جسمی و روحی بیمار از وظایف مهم پزشکان به شمار می رود.

ضرورت حضور روانپزشک و مشاور در بخش های تسکینی

وی با تاکید بر اینکه به نظر می رسد کشور ما در این حوزه احتیاجمند اقدامات عملی و موثر برای حمایت از کرامت و کیفیت زندگی توأم با درد و رنج بیماران صعب العلاج و همچنین محافظت از سلامت روحی و روانی نزدیکان این بیماران است، اعلام کرد: در مراکز درمانی و بخش های مراقبت تسکینی، طبیعتا رفتار سنجیده و توأم با احترام حداکثری پزشکان در کنار استفاده از روانپزشکان و مشاورین و ارتقای دانش کادر درمان و پرستاران در مواجهه با این بیماران و خانواده آنها، نقش مهمی در تقلیل دردها و آلام جسمی و روحی این افراد خواهد داشت.

نحوه برخورد پزشک با بیماران سرطانی

عباسی با اشاره به اهمیت مسأله تشخیص بیماری و توسل به فرایندهای درمانی برای بیماران سرطانی به واسطه شرایط خاص و استثنایی و پرمخاطره این بیماران، گفت: این فرایندها حساسیت های زیادی داشته و طبیعتا احتیاجمند توجه ویژه در سطوح اخلاقی و رعایت تعهداتی با هدف حفظ حقوق بیماران است. رفتار پزشکان و سایر شاغلین حرفه سلامت با بیماران سرطانی باید حداکثر استاندارد اخلاقی را در برداشته باشد و تا آخرین لحظه به نظر این بیماران و حفظ استقلال و کرامت آن ها توجه گردد.

ضرورت آموزش مهارت ها و اصول اخلاقی به دانشجویان پزشکی

این عضو هیات علمی دانشگاه با تاکید بر ضرورت آموزش مهارت ها و اصول اخلاقی به دانشجویان پزشکی، اظهار کرد: تقویت و تسویق شاخه های اخلاقی، موجب مصونیت و نتیجه بخشی سیاستگذاری ها و اقدامات مربوط به برقراری عدالت و تأمین حقوق بیماران در نظام سلامت یک کشور می گردد. فرهنگ سازی و نهادینه سازی اصول اخلاق پزشکی نیز در سایه آموزش موثر و کارآمد اصول اخلاقی به دانشجویان پزشکی و حرف وابسته، محقق می گردد.

ریشه بسیاری از نارضایتی ها و طرح دعاوی، عدم رعایت اصول اخلاق پزشکی است

رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در انتها با تاکید بر اینکه ریشه بسیاری از نارضایتی ها و متعاقبا طرح دعاوی پزشکی، عدم رعایت اصول اخلاق پزشکی از سوی پزشکان و کادر درمان است، اعلام کرد: در حقیقت اهتمام شاغلان پزشکی به اخلاق و پایبندی به اصول اخلاق پزشکی، ایجاد اعتماد و خوش بینی را در مراجعین و بیماران به دنبال خواهد داشت و این اعتماد و نگرش مثبت، باعث می گردد تا در صورت عدم نتیجه دهی درمان یا ایجاد مسائلی برای بیمار، شرحات پزشک نسبت به اجتناب ناپذیر بودن این عوارض و تبعات به واسطه نقص علم و ویژگی های جسمی افراد، قابل قبول تر باشد.

خبرنگاران - گلاره کاویان