چگونه می توان در خلیج فارس دارو، ویتامین، غذا، ترشی و... پیدا کرد؟ - مجله پزشکی

خبرنگاران، داستان جلبک، بیش از این حرف هاست؛ بیشتر جلبک ها گیاهانی آبزی هستند که در ایران نیز به وفور یافت می شوند و ممکن است در اندازه ها و رنگ های مختلف ببینیم شان.

این گیاهان جز اینکه از زیبایی های طبیعت هستند، فایده های زیادی هم دارند که از کاربردهای دارویی گرفته تا مصارف خوراکی را شامل می شوند جلبک ها یکی از هزاران شگفتی های طبیعی خلیج فارس هستند.

وقتی می گوییم جلبک، از چه حرف می زنیم؟

به یاد دارم در یکی از تحقیقاتم در ساحل جفره استان بوشهر به علت اصرارهای یک پسربچه که می خواهد در آن گرمای طاقت فرسای تابستان یاریم کند، از او می خواهم تا برایم جلبک جمع کند، می رود و خزه های چسبیده بر روی صخره ها را با چاقو می تراشد و بر روی یک تکه پلاستیک می گذارد و می آورد. وقتی برایش شرح می دهم که دقیقا چه می خواهم با تعجب نگاه می نماید و با خود می گوید که ممکن است این گیاهان دریایی به چه کار من آیند؟

با آنکه سواحل جنوب ایران مملو از گونه های مختلف گیاهی از جمله جلبک ها هستند؛ مردم اطلاع درستی از آنها ندارند، حتی خیلی ها آنها را جزء گیاه به حساب نمی آورند. گیاه شناسان به جلبک می گویند آلگه (Algae) و علمی که جلبک ها را مطالعه می نماید فایکولوژی (Phycology) نام دارد. آلگه ها در آب شور و شیرین رشد می نمایند. بیشتر آلگه های آب شیرین آن قدر ریزند که به چشم نمی آیند و شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که حتی در استخرها هم ممکن است وجود داشته باشند.

آلگه های آب های شور، آن هم از نوع بزرگ بیشتر در سواحل صخره ای رشد می نمایند. آب های خلیج فارس و دریای عمان که هم شورند و هم صخره دارند، پر است از آلگه های آب شور. بسیاری از سواحل خلیج فارس و دریای عمان، از خوزستان گرفته در غرب تا سیستان و بلوچستان درشرق، مکان هایی طبیعی و مناسب برای رشد جلبک ها هستند.

بیش از 44 درصد از فتوسنتز جهان در زیست بوم های دریایی و به وسیله گیاهان دریایی صورت می گیرد که جلبک های دریایی سهم عمده ای از آن را بر عهده دارند. آنها تأمین نماینده اندازه زیادی از مواد آلی و بخشی از اکسیژن مورد احتیاج آبزیان دریایی هستند. جلبک ها به عنوان فراورینمایندگان اولیه در زنجیره غذایی به شمار می روند که گیاهخوارانی مثل لاک پشت دریایی مستقیما آنها را می خورند و گوشتخواران به صورت غیرمستقیم؛ بنابراین، جلبک ها به عنوان پایه شبکه غذایی محسوب می شوند. جلبک ها فقط غذای جانوران نیستند، بلکه محل سکونت و پناهگاه مناسبی برای بسیاری از موجودات دریایی از جمله شکم سرانجام و صدف های دوکفه ای به شمار می روند.

جلبک ها را می گردد در اندازه های کوچک یا میکروسکوپی تا غول پیکر مشاهده کرد که گاهی طولشان به 100 متر و حتی بیشتر هم می رسد. تنوعی که در شکل، اندازه، رنگ و محیط زیست آنها وجود دارد، در کمتر گروهی از موجودات زنده دیده می گردد. رنگیزه ها در جلبک ها تنوع زیادی دارند و در شناسایی گروه های مختلف جلبکی به کار گیاه شناسان می آیند. رنگیزه ها دو گروه اند؛ یکسری رنگیزه هایی که مستقیما در فتوسنتز نقش دارند و دیگری رنگیزه هایی که به طور غیرمستقیم در فتوسنتز دخالت می نمایند. هر گروه از جلبک ها دارای رنگیزه های خاصی هستند و اختلاط نسبت های مختلف این رنگیزه هاست که می تواند طیف وسیعی از رنگ را در برخی گروه ها ظاهر کند؛ تنوع رنگ ها در هیچ کدام از گروه های گیاهی به حد جلبک ها نمی رسد.

جلبک ها همه جا می رویند؛ ولی بیشتر آبزی هستند و در آب های شیرین و شور و حتی در برکه های کویری و دریاچه ها رشد می نمایند. برخی از گونه های کوچک جلبک ها، خاکزی اند و انواع آنها را می توان روی خاک ها و صخره های نمناک، روی برف، گیاهان و بدن جانوران جست وجو کرد. وجود جلبک ها در زیستگاه های مختلف، ثابت می نماید که این جانداران با شرایط مختلف محیطی سازگاری پیدا می نمایند.

جلبک های بزرگ را به سه دسته سبز، قرمز و قهوه ای تقسیم نموده اند؛ از سبزها 8 هزار گونه، از قرمزها 6 هزار گونه و ازقهوه ای ها 1500 گونه در جهان شناسایی شده و بیـش از 185 گونه از این جلبک ها به مصرف خوراک انسان می رسند. در سواحل جنوبی ایران، حدود 350 گونه جلبک بزرگ شناسایی شده است؛ از این میان باید به جلبک بزرگ پرسلولی اشاره نمود. این جلبک تیغه هایی برگ مانند دارد و طول ساقه اش گاهی به 100 متر هم می رسد.

ژاپنی ها غذاهای گوناگون، چاشنی در انواع پلوها و سوپ ها، حتی ترشی از جلبک ها درست

دوای درد بر سر سفره

اگر از جنبه خوراکی به جلبک نگاه کنیم، بیـش از 185 گونه از این جلبک ها به مصرف خوراک انسان می رسند. نوار ساحلی جنوب ایران 1600 کیلومتر است و جای مستعدی است برای تکثیر و پرورش گونه های مهم و مالی جلبک. بسیاری از کشورهای شرق آسیا نظیر چین، ژاپن، تایوان و فیلیپین، در حال بهره برداری مالی از جلبک ها هستند و سال به سال فعالیتشان را توسعه می دهند اما در ایران خبری از پرورش جلبک نیست. ایران از نظر داشتن سواحل صخره ای و رویشگاه های طبیعی و مناسب گیاهان دریایی از جمله جلبک ها یکی از نقاط مهم جهانست. در سواحل جنوبی ایران، تحقیقاتی به وسیله افراد مختلف برای شناسایی ماکروجلبک انجام شده اما استفاده های مالی از جلبک، آن طور که باید و شاید رایج و مرسوم نیست.

کاهوی دریایی که از جلبک های سبز بزرگ و پرسلولی است، می تواند به تنهایی یا همراه با دیگر سبزیجات در کنار غذا مصرف گردد. این جلبک اندازه زیادی پروتئین دارد و به نام اولوا (Ulva) معروف است. گونه ای از جلبک های بزرگ قهوه ای هم در سواحل ایران یافت می گردد که اسمش بادبزن دریایی است؛ در کشورهای جنوب شرق آسیا از این جلبک به خاطر داشتن پروتئین و ویتامین های زیاد در پخت غذا استفاده می نمایند. بادبزن دریایی در جهان به نام پادینا (Padina) معروف است.

گونه ای از جلبک های میکروسکوپی سبز - آبی، شکلی مارپیچی و فنری دارد که به علت داشتن پروتئین زیاد اهمیت مالی فراوانی دارد، در کشورهای آفریقایی به خصوص چاد، به عنوان غذای انسان و در استرالیا، آمریکا و مکزیک به صورت انبوه کشت داده می گردد و به عنوان غذای دام و طیور استفاده می گردد. نام این جلبک اسپیرولینا (Spirulina) است.

ژاپن که بزرگ ترین فراورینماینده و دارای بیشترین مصرف نماینده جلبک ها برای بیش از 10 هزارسال در جهان است، غذاهای گوناگونی به نام های نوری، کمبو و سوشی را از جلبک ها درست می نماید، بعلاوه به عنوان چاشنی در انواع پلوها و سوپ ها و حتی به صورت ترشی از آنها استفاده می گردد.

در چابهار نیز پودر جلبک ها را به عنوان طعم دهنده در ماست و انواع غذاها به کار می برند. جلبک ها علاوه بر جنبه های خوراکی، کاربردهای درمانی هم دارند؛ همه جلبک ها منبع خوبی برای تامین ویتامین ها و مواد معدنی هستند. در درمان بیماری های قلبی و عروقی مثل چربی خون و فشارخون و در دفع مسمومیت، تنظیم قند خون، استحکام ماهیچه ها و مفاصل، کاهش حملات آسم، می توان از ویژگی های دارویی جلبک ها سود برد. مواد درون جلبک ها برای درمان زخم معده و کولیت و حتی تحریک رشد باکتری های مفید روده ای مفیدند؛ آنها می توانند عامل افزایش سرعت پاکسازی روده، کبد و جریان خون شوند و به قوی شدن سیستم ایمنی بدن یاری نمایند. البته خاصیت آرام بخشی برخی از جلبک ها را نیز نباید فراموش کرد.

برخی از ترکیبات شیمیایی موجود در جلبک ها عبارتند از پروتئین، لیپید، کربوهیدرات، اسید نوکلئیک، ویتامین های آ، ب، ث، مواد معدنی و رنگدانه ها. از رنگدانه جلبک ها در صنایع آرایشی- بهداشتی زیاد استفاده می نمایند. جلبکی سبز و کوچک به نام کلرلا (Clorella) با کلروفیل زیادی که دارد اجازه ورود نور خورشید را به درون پوست نمی دهد؛ در نتیجه می توان از آن در کرم ها و محصولات ضدآفتاب استفاده کرد. محصولاتی که از این جلبک می سازند به صورت قرص، مایع و پودر موجود است و از پودر و مایع آن حتی در نان، کیک و بیسکوییت و نوشیدنی های گیاهی نیز استفاده می نمایند.

گیاهانی در حکم طلا

در گزارش های متعدد از کشورهای دیگر، دیده شد که جلبک ها جذب نماینده آلودگی های صنعتی مانند فلزات سنگین هستند. من نیز این آنالیز را در سواحل استان بوشهر که مملو از این آلودگی هاست انجام دادم و حالا این سوال در ذهنم ایجاد می گردد که چرا از این همه جلبکی که داریم استفاده نمی کنیم؟

البته اهمیت تجاری جلبک های دریایی به طور عمده به علت استفاده از آنها به عنوان منابع صمغ های صنعتی است. از این مواد که در دیواره سلولی بسیاری از جلبک ها وجود دارد در صنایع مختلفی استفاده می گردد؛ از جمله در تهیه محصولات لبنی، شکلات، بستنی، خمیردندان، رنگ مو، لوسیون های آرایشی و گاهی رنگ ها؛ در صنعت چرم سازی برای پرداخت چرم و حالت بخشیدن به کلاه های نمدی و حصیری؛ در ساخت پلاستیک های ضدآتش، شیشه های ایمنی و بسیاری موارد دیگر که از مهم ترین این مواد می توان به آگار، آلژنین و کاراژینان اشاره نمود، که آگار بیشترین ارزش را دارد. مهم ترین جلبک هایی که حاوی آگار هستند جلبک های قرمزند که به صورت خاص می توان به جلبک گراسیلاریا (Gracilaria) اشاره نمود که گونه های مختلف آن در بخش های جنوب ایران به وفور یافت می گردد.

آمار منتشرشده در سال 1995 میلادی نشان می دهد که 601 میلیون تن به ارزش 407 میلیارد دلار جلبک دریایی از سوی کشورهای مختلف و با انگیزه های مالی فراوری شده است. در ایران هم کشت جلبک در دریا می تواند با ایجاد اشتغال، زندگی ساکنان جنوب را بهبود بخشد و یکی از انواع کشاورزی را توسعه دهد. کشت جلبک بسیار سودبخش است و جلبک ها آن قدر متنوع اند که حتی از برخی از آنها به عنوان خوراک دام هم می توان استفاده کرد.

آلودگی های ساحلی و دریایی از بزرگترین دشمنان جلبک ها هستند

در آرزوی نجات

جلبک های خلیج فارس خاطره خوبی از انسان ها ندارند. هنوز در برخی سواحل جنوبی ایران مانند ساحل پارک شغاب در بوشهر، می توان تکه قیرهای به جامانده از جنگ های درگرفته در خلیج فارس را دید. اما این تنها تهدید برای جلبک های خلیج فارس نیست؛ فاضلاب های صنعتی و خانگی در بسیاری از سواحل خلیج فارس مثل بوشهر به دریا می ریزند. یک گزارش از سال 1379، خبر از وجود 17 رشته فاضلاب شهری و خانگی در استان بوشهر می دهد که همگی روانه دریا می شوند.

در آنالیز میکروبی این فاضلاب ها دیده شده که دارای مقادیر زیادی از انواع باکتری ها و فلزات سنگین بوده اند که اندازه آنها بیش از مقادیر مجاز در فاضلاب هایی است که به محیط های طبیعی می ریزند. فلزات سنگین پس از جذب در جلبک ها و خورده شدن آنها به وسیله ماهیان، باعث مرگ گونه های زیادی از آبزیان می شوند.

برخی مسافران و ساکنان خلیج فارس هم با شنا کردن و ریختن آشغال و کندن جلبک ها، به نوعی موجبات نابودی آنها را فراهم می نمایند. کشتی هایی هم که در خلیج فارس تردد می نمایند، با آب توازن خود آلودگی های گوناگونی از آب های دیگر کشورها را به خلیج فارس سوغات می آورند و جلبک ها از این آلودگی ها هم بی نصیب نمی مانند.

روغن موتور قایق ها و لنج های صیادی وقتی که بر تخته سنگ ها و صخره ها می نشیند تهدیدی دیگر است که عملا به معنای خراب شدن خانه جلبک هاست. تخریب صخره ها به معنای مرگ جلبک هاست چرا که صخره ها و سواحل صخره ای - اگر نگوییم تنها مکان- برترین محل حیات برای جلبک های بزرگ پرسلولی هستند.

وقتی در کنار ساحل مشغول نمونه برداری از جلبک ها بودم مردی حدودا 50 ساله به طرفم آمد و پس از کنجکاوی هایش درباره کارم، گفت که تا حدود 20 سال پیش وقتی با خانواده اش برای سرگرمی به اینجا می آمده انواع جلبک ها و صدف ها و ستاره های دریایی را می دیده است ولی سال هاست که دیگر از آنها خبری نیست. با آنکه گزارش های متعددی از شناسایی انواع جلبک ها در ایران وجود دارد اما آن طور که انتظار می رود تحقیقات گسترده ای روی آنها انجام نشده است؛ حتی مردم محلی هم با جلبک ها بیگانه اند.